Elke dag heb je er (meerdere keren) mee te maken: je begint je les of start met nieuwe leerstof en je wilt voorkennis activeren bij je leerlingen. Hiermee kun je de mate van beheersing van de stof bepalen en weet je dus waar je op aan moet sluiten. Het geeft je informatie om vervolgactie te kunnen bepalen, zoals klassikale instructie, gedifferentieerde instructie, een keuze in verwerkingsopdracht of verder gaan met de volgende stof. Hierbij maak je bovendien gebruik van het test-effect, waarbij leerlingen actief de kennis uit hun geheugen ophalen dat de kans vergroot dat deze kennis in het lange termijngeheugen beklijft. Daarnaast geeft het ook de leerlingen inzicht in wat ze al beheersen en waar nog kennishiaten zijn. In feite doorloop je hier de stappen van een proces van formatief handelen (Ons model voor formatief handelen) die je inzet om (voorwaardelijke) voorkennis te checken en daarop te handelen wanneer nodig.

Voorwaarden voor geslaagd voorkennis activeren

Tom Sherrington (auteur van o.a. Doorloopjes) schreef al eerder dat bij dit soort terughaalactiviteiten een aantal zaken voorwaardelijk zijn (https://teacherhead.com/2019/03/03/10-techniques-for-retrieval-practice/).

Ik vat ze hieronder in mijn eigen woorden even samen:

1. Betrek alle leerlingen: Zorg dat bij alle leerlingen observeerbaar wordt in hoeverre zij de stof beheersen. Hiervoor is individueel werken in stilte tijdens het uitvoeren van de opdracht vaak essentieel.

2. Vermijd hulpmiddelen: Wanneer je wilt weten wat leerlingen echt kunnen terughalen uit hun geheugen wil je niet dat ze hulpmiddelen gebruiken, zoals het boek, hulpschema’s of hulp van de buurman. Als ze het zonder hulpmiddelen doen, wordt het duidelijk wat de leerling nog zelfstandig weet.

3. Maak de opdracht tijdsefficiënt: Zorg dat de opdracht zo min mogelijk tijd inneemt. Mijn stelregel is hier: zorg dat het maximaal 10 minuten van je les in beslag neemt.

4. Zorg dat het geen extra werk kost: De antwoorden van de opdrachten kun je snel tijdens het maken van de opdracht of kort daarna checken. De opdracht maak je zo dat voor zowel de leerling als de docent de antwoorden snel te interpreteren zijn. De docent bepaalt vervolgens wat zijn vervolghandeling is en heeft daarna geen nakijkwerk meer aan de opdracht.

Aanvulling op de 4 zaken die volgens Tom Sherringston belangrijk zijn:

5. Denk na over de vraag die je stelt: Aan het begin van een hoofdstuk of thema kan het handig zijn om erachter te komen wat leerlingen allemaal over een onderwerp weten. Hiervoor kun je een vrij ongerichte vraag stellen. Denk aan de vraag: ‘Wat weet je van een vulkaan?’ of ‘waar denk je aan bij het woord cultuur?’. Je wilt later in het leerproces echter gerichter voorkennis checken over stof die je al onderwezen hebt. Je wilt immers checken of de leerlingen die doelen van vorige les nog kunnen terughalen zodat je daar weer op kunt voortbouwen. Het is aan te raden dat je dan een meer doelgerichte vraag stelt om voorkennis te activeren. Deze formuleer je dan zo dat je met deze vraag gericht bepaalde kennis, misvattingen of problemen kunt checken bij leerlingen. Hierbij kun je denken aan vragen als: ‘Heet het warme rode materiaal dat uit een vulkaan komt magma of lava? Licht je antwoord kort toe. of ‘Is het vieren van een geboorte met beschuit met muisjes een voorbeeld van de Nederlandse dominante of subcultuur? Leg je antwoord kort uit’.

6. Kies een werkvorm passend bij de vraag: Bij voorkennis activeren schuilt er een gevaar in het te snel nadenken over de werkvorm die je wilt gebruiken. Hierdoor kan de vraag of opdracht, die juist zo belangrijk is, ondergeschikt blijven. Zelf denk ik daarom altijd eerst na over wat ik precies bij mijn leerlingen wil achterhalen. Daarna bepaal ik welke vraag of vragen ik dan moet stellen om hier achter te komen. Vervolgens kies ik de meest passende werkvorm (voor die klas). Een voorbeeld hiervan is als je wil achterhalen of leerlingen de -dt regel in de tegenwoordige tijd in een zin kunnen toepassen. Je kunt dan het beste een zin op het bord schrijven en de leerlingen op een wasbordje de juiste vorm laten opschrijven. Wil je meer steun bieden dan geef je dezelfde zin met al 2 voor ingevulde keuzes en laat je ze kiezen.

Mijn tip: Keep it simple en voel je niet verplicht om alle vormen die er zijn te gebruiken

7. Licht toe waarom je voorkennis activeert: Uit veel onderzoek (zie bijv. Blog Paul Kirschner) blijkt inmiddels dat het hebben van voldoende voorkennis veel invloed heeft op het daadwerkelijk leren van nieuwe stof. Voor veel leerlingen is dit echter niet per definitie logisch. Het is daarom aan te raden dat wanneer, je bij leerlingen voorkennis checkt & daarop handelt wanneer nodig, expliciet hierover te communiceren. Denk bijvoorbeeld aan: “Ik wil nu begrip x bij jullie checken zodat ik en jullie nu zeker weten dat jullie dit weten/snappen/kunnen. Deze kennis is namelijk essentieel voor het begrijpen van het volgende onderwerp in deze les”. Of je licht toe waarom je nog even aandacht besteedt aan het repareren van voorkennis die nog niet aanwezig is. Dit kun je bijv. zo doen: “Ik zie dat jullie x nog niet helemaal goed weten, fijn dat we dat nu weten dan gaan we nu eerst even opdracht x maken of naar filmpje x kijken zodat iedereen dit begrijpt”. Het expliciet maken van je overwegingen helpt leerlingen te begrijpen welke handelingen jij doet. Hierdoor zien ze het belang van het voorkennis checken en de eventuele handelingen daarna beter in. Bovendien helpt het de leerlingen om zelf inzicht te krijgen in hoe ze leren en welke stappen zij zelf kunnen nemen als ze iets nog niet weten.

8. Repareer waar nodig: Als je bij het voorkennis activeren erachter komt dat leerlingen de voorkennis hebben die nodig is om verder leren dan is dit een mooi moment om dit even te ‘vieren’ met leerlingen. In de praktijk kom je echter vaak tegen dat dit nog onvoldoende het geval is. Het is dan belangrijk om goed na te denken hoe je dit wilt repareren. Je kunt hiervoor diverse manieren kiezen. Denk bijv. aan:

• Extra instructie geven
• Klassikaal onderwijsleergesprek voeren waarin je de nog missende voorkennis verhelderd en aanscherpt
• Filmpje kijken over de missende stof
• Oefeningen maken om de voorkennis te oefenen
• Leerlingen elkaar de missende voorkennis laten uitleggen (leerlingen die het al wel weten aan de leerlingen die het nog niet weten)
• Leerlingen zelf laten bepalen wat ze nu kunnen doen om de voorkennis tot zich te nemen (hier moeten leerlingen wel in getraind worden)

10 werkvormen om voorkennis te activeren

Er zijn verschillende manieren om voorkennis te activeren. Hieronder beschrijf ik 10 concrete werkvormen die je in je les kunt toepassen. De meeste zijn offline, maar ik bespreek ook een online variant.

1. Wisbordjes

Wisbordjes geven je de mogelijkheid om veel soorten werkvormen voor het activeren van voorkennis uit te voeren. Hier enkele voorbeelden van hoe je wisbordjes in kunt zetten:

Onderstaande voorbeelden zijn meer geschikt voor ongerichte vragen.

– Laat de leerlingen een woordweb maken.

– Laat een foto/afbeelding zien en laat leerlingen zoveel mogelijk opschrijven over wat er bij die foto hoort.

– Braindump. Hierbij schrijven de leerlingen op een leeg wisbordje zo veel mogelijk op van wat ze de afgelopen les nog weten.

– Geef leerlingen enkele begrippen en laat ze in steekwoorden de samenhang tussen deze begrippen opschrijven

Onderstaande voorbeelden zijn meer geschikt voor doelgerichte vragen/opdrachten.

– Laat de leerlingen een voorbeeld geven van eerder behandelde stof (bijv. ‘teken een kwadratische grafiek’).

– Maak sets met 4 of 5 begrippen en laat de leerlingen opschrijven (en vervolgens uitleggen) welk begrip er niet bij hoort.

– Laat leerlingen begrippen selecteren. Als docent maak je een lijst met begrippen op het bord of je PowerPoint presentatie. Vervolgens geef je de leerlingen twee of meerdere groepen waarin ze die begrippen moeten verdelen (bijv. op basis van dezelfde kenmerken of in logische categorieën zoals ‘democratie en dictatuur’). De leerlingen delen deze dan zelfstandig in.

– Geef meerkeuzevragen en laat leerlingen met (zelfgemaakte) ABCD-kaarten, vingeropsteken (één vinger betekent A, twee betekent B etc.) of op hun wisbordje het antwoord geven. Let op dat de ‘foute’ antwoorden je iets leren over welke stof de leerlingen nog niet beheersen.

Meer toelichting & voorbeelden? Blog diagnostische vragen ontwerpen & Podcast diagnostische vragen

– Geef de leerlingen de stappen van een bepaalde procedure maar dan nog niet in de juiste volgorde. Denk bijv. aan hoe je de was moet doen. Je laat de leerlingen dan deze in de juiste volgorde zetten. Je kunt dit ook bijv. met gebeurtenissen of stappen in een model doen.

Variant zonder wisbordje: kun elke leerling een stap geven en de leerlingen zelf in volgorde laten staan

– Schrijf twee waarheden en één ‘leugen’ (iets wat niet klopt over de lesstof) op en de leerlingen moeten opschrijven welke de leugen is.

Variant zonder wisbordje: je kunt ook waarheden en leugens door het lokaal hangen/leggen en leerlingen laten bepalen welke waarheden en welke leugens zijn

– Stellingen waarbij leerlingen aangeven of de stelling juist of onjuist is.

– Leerling schrijven een lijn met 2 begrippen aan beide kanten (bijv. democratie en dictatuur) en jij geeft ze een nieuw begrip, in dit geval een land en leerlingen moeten deze op de lijn plaatsen waar zij denken dat deze het meest past

2. Hoekenquiz

Je stelt een vraag aan de klas en elke hoek van het klaslokaal representeert een ander antwoord. De leerlingen lopen naar de hoek van hun keuze. Je kunt ook voor een links-rechtsvariant kiezen waarbij je twee antwoorden hebt.

3. Welke stap volgt?

Deel kaartjes met stappen of bijvoorbeeld jaartallen voor op een tijdlijn uit. Laat de leerlingen ze in de goede volgorde leggen. Eventueel kun je ze nog een toelichting laten bedenken of opschrijven. Hierbij kun je zien of de leerlingen een bepaald proces snappen. Denk daarbij aan een tijdlijn of productieproces).

4. Stellingen & post-it’s

Schrijf enkele stellingen op het bord. Deel groene en rode post-it’s uit. Laat de leerlingen een groene post-it pakken als ze denken dat de stelling klopt en rood als ze denken dat deze fout is. Op de post-it schrijven ze een onderbouwing zodat je eventuele misvattingen snel kan vinden en bespreken. (Je kunt ook kiezen om het onderscheid anders te maken met bijv. X en Y op de post-its schrijven.

5. Kaartjes met herhaalvragen (met dank aan Martin Ringenaldus)

Je geeft leerlingen bepaalde stof (bijvoorbeeld herhaalde oefenzinnen bij talen) en deelt de kaartjes met de zin erop uit. Je geeft de leerlingen ongeveer 45 seconden om de vraag te beantwoorden en daarna schuift het kaartje door naar de volgende leerling in de klas. Ik zou aanraden om hiervoor een doordraaischema te maken. De volgende leerling beantwoordt dan weer dezelfde vraag (of vertaalt de zin) die voor hem of haar nieuw is. Zodoende herhalen de leerlingen verschillende oefenzinnen.

6. Begrippen noemen en uitleggen

Je noemt een behandeld begrip uit de vorige les of een begrip dat past bij de te behandelen stof en laat de leerlingen het begrip aan elkaar uitleggen. Daarna laat je het goede antwoord zien. Je kunt meeluisteren of de leerlingen het begrip beheersen.

7. Elkaar bevragen

De leerlingen krijgen een set vragen en moeten elkaar hierover bevragen. Je kunt onder de vraag of achterop het kaartje het antwoord zetten zodat de leerlingen als ze het niet weten ook het goede antwoord krijgen. Je kunt meeluisteren of de leerlingen het begrip beheersen.

8. Sneeuwbaleffect

Variant 1: De leerlingen schrijven één aspect op van wat ze weten of geleerd hebben over het onderwerp. Frommel het papier op tot een bal als je klaar bent. Verzamel de ballen van iedereen, schud ze door elkaar en deel ze daarna uit. Als je een sneeuwbal hebt, maak dan deze open, lees wat erop staat en frommel hem weer op en doe weer bij de andere ballen. Zo kan je een aantal keer doorgaan. Daarna kun je er eventueel een aantal klassikaal bespreken. (https://cdn.portalengroep.nl/data/ftpstorage/energizers_voorkennis_activeren.pdf)

Variant 2: De leerlingen schrijven allemaal woorden op die je in categorieën kunt plaatsen (docent kan er ook een paar toevoegen). Alle leerlingen gooien de proppen de klas in. Je laat alle leerlingen 3 kolommen in hun schrijft zetten. Leerlingen pakken een prop op, schrijven in hun eigen schrift in welke kolom hij hoort en gooien hem daarna weer de klas in. Dit proces herhaalt zich een tijdje. Daarna kun je eventueel nog klassikaal een aantal woorden op het bord in de juiste kolom laten schrijven. Bijv. de woorden waarvan jij weet dat deze snel fout gaan.

9. Placemat met vier hoeken

Je deelt het bijgevoegde formulier uit en geeft de leerlingen een kernbegrip uit de vorige les/lessen. Laat de leerlingen het schema invullen. Eventueel kun je een klassikale terugkoppeling doen door op het bord alle belangrijke begrippen te noteren.

https://i2.wp.com/www.alled.org/wp-content/uploads/2017/03/frayer_model.png?w=736&ssl=1&fbclid=IwAR27jm5GCcnpNEJvdJ40ihATKa6llJFNjMZ3WqmXpj4w2QR8CeLRZGuAGwY

10. Quizizz/kahoot

Maak diverse vragen die je aan alle leerlingen stelt. Zorg ervoor dat deze vragen in lijn zijn met de leerdoelen zodat je de juiste voorkennis checkt. Let erop dat je bijvoorbeeld reproductievragen stelt als je wilt dat leerlingen iets kunnen hervertellen en dat je juist toepassingsvragen stelt als je wilt dat de leerlingen de lesstof in een andere situatie kunnen gebruiken. De vragen die vaak fout gemaakt zijn, bespreek je en aan de hand daarvan kun je je vervolgstappen bepalen.

Enkele tips:

• Haal tijdsdruk weg (winst is niet het doel om te leren). Je kunt bevoordeeld de tijd van te voren op heel lang instellen zodat het fout beantwoorden veel minder impact heeft op het aantal punten dat de leerling behaalt. Je kunt dan zelf aftellen en bepalen op basis van het aantal leerlingen dat al geantwoord heeft of je naar de volgende vraag kunt.
• Kies focus. Liever een aantal keer kleinere quizjes dan enkele hele lange. Je kunt dan gerichter voorkennis terughalen & deze met meer focus bespreken.
• Laat leerlingen de foute antwoorden bespreken (bijv. in duo’s) zodat zij beter begrip krijgen over waarom één antwoord wel of niet juist is.

Tot slot

Met al deze werkvormen kun je snel voorkennis activeren. Bedenk hierbij van tevoren goed welke voorkennis je specifiek wilt activeren en waarvan je beheersing wilt checken bij je leerlingen zodat je hier je vraag of opdracht op kunt focussen. Op basis van de informatie die uit de vraag of opdracht komt, kun je dan bepalen wat de beste vervolghandeling is. Zorg er bij werkvormen om voorkennis te activeren voor dat je de opdracht zo kort mogelijk houdt en dat het je geen extra nakijkwerk kost en ga zeker niet de antwoorden administreren!

Meer lezen over de wetenschappelijke achtergrond? Blog Paul Kirschner