In deze blog beschrijf ik twee werkvormen die ik aan het begin en einde van mijn les inzet om informatie te verzamelen over het denken van mijn leerlingen in de basisberoepsgerichte leerweg leerjaar 4. Deze informatie helpt me de les gericht af te stemmen op wat zij nodig hebben (meer lezen over effectief afstemmen, lees dan deze blog).

In een klas waar verschillen de norm zijn, is goed lesgeven meer dan alleen uitleggen en laten oefenen. Het vraagt om doelgericht informatie ophalen bij álle leerlingen en op basis daarvan de juiste vervolgstappen zetten. Alleen zo kun je met alle leerlingen het leerdoel behalen. In deze blog laat ik zien hoe ik tijdens twee lessen maatschappijkunde afstem op mijn leerlingen, en hoe ik die informatie gebruik om hun denken te verdiepen. De werkvorm is eenvoudig, maar krachtig: alle leerlingen laten actief hun begrip zien, en op basis daarvan pas ik mijn aanpak aan.

De voorbereiding begint bij het vaststellen van het einddoel: leerlingen moeten verschillende soorten straffen kunnen benoemen en correct kunnen toepassen in contexten, precies zoals gevraagd wordt in het eindexamen.

Om daar te komen, ontwerp ik activiteiten waarmee ik tijdens de les kan zien of leerlingen de benodigde begrippen beheersen en hoe ze redeneren. Die informatie is het startpunt voor mijn handelen: ik bepaal bewust of extra instructie nodig is, wie aan wie iets uitlegt, of we door kunnen met een volgende stap in het leerproces.

Een praktijkvoorbeeld: post-its en whiteboards

In een klas van 18 leerlingen in leerjaar 4 van de basisberoepsgerichte leerweg werk ik aan het thema ‘straffen’. Het leerdoel van de vorige les was dat leerlingen hoofdstraffen, bijkomende straffen en maatregelen kunnen onderscheiden en benoemen. Vandaag werk ik aan het subdoel: leerlingen kunnen hoofdstraffen, bijkomende straffen en maatregelen onderscheiden. In mijn voorbereiding (stap 1 in het handelingsgerichte onderzoeksproces*) houd ik rekening met een veelvoorkomend probleem: leerlingen halen deze begrippen regelmatig door elkaar. Daarom ontwerp ik een activiteit waarbij ik niet alleen zicht krijg op hun antwoorden, maar ook op hun denken. Aan het eind van deze les gebruik ik drie whiteboardvellen met daarop: hoofdstraf, bijkomende straf en maatregel. 

Leerlingen krijgen elk een grote post-it met daarop een straf (zie afbeelding rechts). Ze schrijven op de post-it hun naam en een korte toelichting waarom het bij een bepaalde straf hoort (stap 2*) en ze plakken deze vervolgens bij de juiste categorie.

Vervolgens geef ik de leerlingen opdracht om twee post-its te zoeken van andere leerlingen:

• eentje die volgens hen klopt,
• eentje waarbij ze twijfelen.

Die twijfel wordt straks het startpunt van het klassengesprek (stap 3*). Terwijl de leerlingen elkaars post-its bekijken, lees ik mee wat ze hebben opgeschreven. Dit geeft mij directe en interpreteerbare informatie over het begrip in de klas en de misvattingen die er nog leven.

Ik laat de leerlingen weer op hun plek zitten en start het klassengesprek. Tijdens het gesprek graaf ik door op basis van de misvattingen die ik heb gezien op de post-its: ik vraag naar hun redenering, nodig klasgenoten uit om daarop te reageren en breng zo denkfouten aan het licht. Ik wijs hiervoor willekeurig leerlingen aan, om zoveel mogelijk leerlingen bij het gesprek te betrekken.

Aan de hand van het klassengesprek beslis ik (stap 4*) wat er nog nodig is.

• Soms geef ik zelf extra uitleg,
• soms laat ik leerlingen elkaar corrigeren,
• soms besluit ik om door te gaan, omdat de leerlingen de theorie goed kunnen toepassen.

Zo pas ik mijn les aan op basis van wat ik zie en hoor, afgestemd op wat er nodig is.

Wat mij opvalt: door deze activiteit zijn alle leerlingen aan het denken, niet alleen degene die antwoord geeft. En hoewel ik geen geschreven feedback geef (stap 3*), krijgen leerlingen via het gesprek inzicht in hun denkfouten. Ze ervaren succes wanneer ze vaststellen dat hun antwoord juist is.

Deze aanpak helpt leerlingen niet alleen bij het behalen van hun leerdoel, maar ook bij het voorbereiden op het eindexamen. De voorbeeldvraag uit het examen vraagt precies om dit onderscheidingsvermogen. Door tijdens de lessen gericht informatie op te halen en daarop bewust te handelen, bereid ik mijn leerlingen dus gericht en betekenisvol voor op dat grotere einddoel.

De volgende les

Elke les start ik met een korte opdracht, een vraag die de leerlingen beantwoorden op het wisbordje. Zo verzamel ik gerichte informatie over het begrip van de vorige les. Als ik straks zie dat veel leerlingen moeite hebben met het onderscheid tussen de straffen, weet ik dat we daar eerst op moeten inzetten. Als de antwoorden daarentegen goed zijn, kan ik sneller door, ook dat is afstemmen.

Startopdracht: Gericht informatie verzamelen om effectief op af te stemmen

Wanneer mijn leerlingen het lokaal binnenkomen, pakken zij een wisbordje, wisser en stift en starten met de startopdracht die op het bord staat.

De opdracht sluit nauw aan bij hun belevingswereld, veel leerlingen hebben Mocro Maffia gekeken. Dit kan motiverend werken en helpt om de theorie gericht aan hun voorkennis te verbinden.

Leerlingen krijgen vijf minuten om binnen te komen, de opdracht te maken en hun spullen klaar te leggen. Als ik na vijf minuten aftel, gaan alle wisbordjes tegelijk omhoog (stap 2*). In één oogopslag zie ik wie de vraag goed heeft beantwoord en wie nog niet. Deze informatie is voor mij een startpunt om te peilen waar de leerlingen staan.

We gaan vervolgens het gesprek aan over de keuzes die zij hebben gemaakt (stap 3*). Ik laat verschillende leerlingen hun antwoorden toelichten, stel vragen die dieper ingaan op de stof en stimuleer klasgenoten om daarop te reageren. Zo ontstaat een onderwijsleergesprek waarin ik meer zicht krijg op hun denkprocessen en eventuele misvattingen. Na het gesprek laat ik de leerlingen opnieuw stemmen in de volgende vorm:

• Blijf je bij het eerder gekozen antwoord -> onderstreep de gekozen letter.
• Verander je van keuze -> streep je eerdere antwoord door en schrijf daarnaast een nieuw antwoord.

Door deze aanpak kan ik zien welke leerlingen er anders over zijn gaan denken.

Aanpak voor het afstemmen (stap 4*)

Het leerdoel is dat leerlingen de verschillende soorten straffen kunnen onderscheiden en benoemen. Dankzij de startopdracht, het gesprek en het herstemmen weet ik goed waar de leerlingen staan ten opzichte van dit doel. Op basis van die informatie kies ik mijn vervolgstap (stap 4*): ik verdeel de klas in twee groepen, op basis van de verschillende antwoorden van de leerlingen:

Een groep die zelfstandig aan de slag kan:

• De leerlingen die het juiste antwoord hadden de eerste keer en na het herstemmen.

Een groep die verlengde instructie krijgt:

• Leerlingen die geen idee hebben (een vraagteken of niets op hun wisbordje),
• leerlingen met een fout antwoord, ook na het herstemmen.

De leerlingen die de opgave goed maakten, gaan zelfstandig aan de slag met twee nieuwe casussen. Daarna ontwerpen zij een eigen casus met een bijbehorend antwoord en uitleg, een mooie manier om hun begrip te verdiepen.

De leerlingen die het lastig vonden of een vraagteken opschreven, komen bij mij aan de instructietafel. Ik lees de casus met ze door en doe de opgave hardopdenkend voor. Ik vraag ze om mijn denkstappen op hun blaadje te noteren. Zo zijn ze allemaal actief en krijg ik direct zicht op wat ze al weten en waar ze vastlopen.

Wanneer ik merk dat een leerling vastloopt, nodig ik die uit tot zelfreflectie door coachende vragen te stellen zoals “Kun je mij meenemen in jouw denkproces?” en “Wat maakte dat je voor deze aanpak koos?”.

Wanneer ik merk dat de leerling de stappen beheerst, mag hij of zij zelfstandig verder werken, maar wel aan de instructietafel. Ik check wanneer de leerling klaar is, of het antwoord goed is en waar nog verbetering mogelijk is. Indien nodig laat ik de leerling het schema van de straffen nog opschrijven, zodat ik kan checken of dit goed is blijven hangen.

Vervolgens mogen de leerlingen de tweede casus zelfstandig maken, waarbij ik zicht houd op het proces en kan controleren of het lukt.

De gemaakte casussen (stap 5*) van de leerlingen neem ik in; zo kan ik controleren of de leerlingen de verschillende straffen nu goed kunnen onderscheiden.

Tot slot

Afstemmen is geen extraatje of luxe. Het is de essentie van goed onderwijs: zien waar leerlingen staan en daarop inspelen. Niet omdat differentiëren moet, maar omdat het leerproces daar om vraagt. Als je als docent doelgericht informatie ophaalt en interpreteert, weet je goed wat je te doen staat. En dat is misschien wel de krachtigste vorm van lesgeven die er is.

*De stappen uit de tekst verwijzen naar de stappen uit het handelingsgericht onderzoeksproces volgens het model van Toetsrevolutie: