Veel scholen en instellingen zijn aan de slag met formatief handelen, en veel leerkrachten zijn daar enthousiast over. Niet alleen zien ze in dat leerlingen of studenten er gemotiveerder van kunnen raken, maar ze zien ook hoe ze er bijvoorbeeld beter mee kunnen differentiëren in hun lessen, of andere dagelijkse problemen kunnen oplossen.
Toch hoor ik ook vaak de verzuchting: ‘Ik heb helemaal geen tijd voor formatief handelen’.
In deze blog bespreek ik wat er regelmatig achter deze verzuchting ligt, en welke praktische tips ik leerkrachten meegeef die stoeien met de kwestie ‘tijd’.
Geen tijd, hoe bedoel je dat?
Als mensen enthousiast zijn over een aanpak, en er desondanks geen tijd voor menen te hebben, is dit natuurlijk wel een interessante reden om door te vragen. In de afgelopen jaren ben ik erachter gekomen dat er met deze verzuchting in principe drie verschillende kwesties bedoeld kunnen worden:
- Geen tijd om de processen uit te voeren – Het uitvoeren van een proces van formatief handelen kost tijd. Je stelt een vraag, leerlingen schrijven wat op een wisbordje, je voert een onderwijsleergesprek over de opbrengsten daarvan, je doet iets met deze informatie en daarna check je nog eens of de vervolgactie heeft gewerkt. Dit kost tijd, waarvan niet iedere leraar ervaart dat die die tot zijn beschikking heeft. Dit gaat evengoed op voor strategieën als kwaliteitsbesef bijbrengen en transformatieve feedback.
- Geen tijd om iets te doen met de informatie – Leerkrachten kunnen ervaren dat het programma zo vol zit dat ze liever niet onderzoeken wat leerlingen of studenten wel of niet begrijpen, omdat ze geen tijd hebben om daadwerkelijk iets te doen met die informatie. Ze willen het risico vermijden dat ze het geplande programma niet op tijd af kunnen ronden.
- Geen tijd om te processen te ontwerpen – Het ontwerpen van processen van formatief handelen vereist dat je vooraf aan een les al stil staat bij potentiële misvattingen en manieren om daarop te anticiperen in hun lesmaterialen. Niet iedere leerkracht ervaart daar voldoende tijd voor te hebben.
Praktische tips
Beschikbare tijd is voor veel leraren een belangrijke overweging om iets te doen of niet. Sommigen zouden zelfs zeggen, de belangrijkste!
Met de volgende tips geef ik suggesties voor hoe tegemoet te komen aan een van bovengenoemde bezwaren of een combinatie daarvan. De interessante kunst is om enerzijds formatief handelen, of aspecten daarvan, te combineren met wat al je deed. En anderzijds waar nodig wellicht wat nieuwe technieken of kunstjes toe te gaan passen.
Tip 1: Elke vraag die je stelt leent zich voor formatief handelen.
Een belangrijke misvatting die terug te lezen is in het bovenstaande is dat formatief handelen iets is wat ‘erbij komt’, terwijl het in veel gevallen gaat om het effectiever doen van wat je al deed, zoals vragen stellen in de les.
Als je voor de klas staat, stel je enorm veel vragen, van inhoudelijke vragen ‘in welk klimaattype wonen wij?’, tot procesvragen ‘wat was het huiswerk ook weer voor vandaag?’, tot persoonlijke vragen ‘hoe zit je erbij vandaag?’
Bij formatief handelen probeer je in stap 2 van ons model alle leerlingen te bewegen tot nadenken en produceren. Je laat ze stemmen, of iets op een wisbordje schrijven, of je gebruikt methodes van willekeurig bevragen. Stel dat dit het enige is wat je zou doen, dan benut je als leerkracht al de positieve effecten van nadenken, terughalen én produceren. Je kunt je lessen dus al effectiever en activerender maken door een groot deel van je vragen in de les collectief te laten beantwoorden, ondanks dat het dan volgens de letter van de wet nog geen formatief handelen is – je doet tenslotte nog niet per se iets met de informatie.
De economie-docent van Ferris Bueller zou van deze tip al heel wat profijt hebben gehad!
Tip 2: Oefen het versnellen van stap 2 en 3 met bijv. Doorloopjes
Natuurlijk zullen de meeste leraren het niet laten bij alleen stap 2. Die zee aan wisbordjes in de lucht levert wel heel veel bruikbare informatie op. Dus je wil het interpreteren, en er waarschijnlijk ook op doorvragen (stap 3), ‘wat heb je geantwoord en waarom?’
De ervaring vanuit lesbezoeken leert dat tijdens deze stap veel tijd verloren kan gaan doordat leerkrachten ineffectieve gesprekstechnieken inzetten. Formatief handelen is dan niet zozeer het ‘tijdsprobleem’, maar het probleem is dat er veel tempo in de les verloren gaat doordat leraren zo’n gesprek niet al te effectief aanpakken. Hierdoor pakken processen regelmatig minuten langer uit dan strikt noodzakelijk is.
Kostbare tijd gaat bijvoorbeeld verloren doordat leerlingen te vaak zeggen ‘ik weet het niet’, of niet goed weten hoe ze het antwoord op een vraag goed onder woorden moeten brengen, of niet op een constructieve manier op elkaars inbreng reageren.
Dit soort situaties kun je efficiënter inrichten door gebruik te maken van de juiste gesprekstechnieken en deze dit te oefenen met de groep. Het verdient daarom de aanbeveling om stap 2 en stap 3 veel te oefenen, bijvoorbeeld aan de hand van Doorloopjes (gratis online te vinden) of Teach Like A Champion-technieken (TEACH) (boek met instructiefilmpjes). Denk daar bij aan technieken zoals Cold Call/Willekeurig aanwijzen.
Ook hier geldt: als je niks doet met de informatie die je ophaalt is het natuurlijk nog geen formatief handelen, maar als je regelmatig gesprekken voert met de klas over de opbrengsten van stap 2, zullen ze gemotiveerder meedoen met deze klassikale activiteiten, en neemt de effectiviteit van je lessen toe.
Tip 3: Benut dode spelmomenten
Zelf hanteerde ik als leraar veel exit tickets. Een exit ticket is een vraag die je aan het einde van de les geeft en die leerlingen bij het weggaan inleveren. Niet alleen was dit functioneel voor mij omdat ik de informatie daaruit kon benutten bij mijn lesvoorbereidingen voor de volgende les. Het voordeel voor mij was ook dat ik daarmee een weinig effectief moment in mijn les – de laatste vijf minuten – veel optimaler kon benutten. Normaliter waren leerlingen dan al wat onrustig, aan het inpakken of al afgeleid met elkaar aan het kletsen. Met een exit ticket liet ik ze in de laatste vijf minuten nog even nadenken over wat relevante vragen. Hiermee ging er voor mij geen lestijd verloren – en mijn les voorbereiden moest ik sowieso al doen!
Zo zijn er meer leerkrachten die formatief handelen routinematig verwerken in lesmomenten waar ze wat ontevreden over zijn: van de start van de les, tot huiswerkopdrachten die buiten de les gemaakt worden!
Tip 4: Door het vaker te doen worden leerlingen of studenten zelfstandiger in het interpreteren van informatie
In het begin kost formatief handelen meer energie. Als leerkracht moet je er zelf wellicht aan wennen, maar de leerlingen of studenten zeker ook! Het kan wel even duren voordat leerlingen snappen dat ze niet bij elkaar moeten kijken als ze met vingers moeten stemmen op een diagnostische vraag, of hoe je wilt dat ze reageren op het foute antwoord van iemand anders.
Niet alleen wordt dit duidelijker als je processen vaak, routinematig herhaalt (in de zin dat bepaalde werkvormen met enige regelmaat voorbijkomen). Leerlingen of studenten zullen ook steeds zelfstandiger worden in het doorlopen van dit soort processen. Dit betekent dat ze zelf kundiger worden in het interpreteren van informatie en komen tot voor de hand liggende vervolgacties.
Tip 5: Eerst tijd verliezen om daarna (veel) tijd te winnen
Voor iedereen die veel met formatief handelen werkt, kan de stelling ‘ik heb geen tijd voor formatief handelen’ enigszins bevreemdend overkomen. Ten eerste is het natuurlijk zo dat veel leraren er vaak achter komen door formatief te handelen dat een geplande instructie helemaal niet nodig bleek te zijn – onmiddellijke tijdswinst! Maar er is nog een tweede relevant punt.
In de onderzoeksliteratuur is vaak terug te lezen dat een effectievere lespraktijk niet alleen tot betere resultaten leidt, maar ook dat leerlingen sneller lesstof tot zich kunnen nemen.
Dit is natuurlijk geen onlogische bevinding. Door middel van formatief handelen kan het proces van kennisopbouw veel secuurder plaatsvinden. Als leerkracht heb je veel meer zicht op welke kennis wel of niet aanwezig is, en dit maakt het mogelijk om pas verder te bouwen als het fundament stevig genoeg is. De paradox is dus dat je aan het begin wellicht meer tijd kwijt bent om een goede basis te leggen, maar verderop tijd wint omdat er een goede basis is.
Als je dit niet zo doet, ontstaat wat ook wel het ‘leaking pipe’-syndroom genoemd wordt. Doordat er op allerlei plekken in het onderwijsproces lekkages zitten wordt het onderwijsproces na verloop van tijd steeds inefficiënter. Door consequent met controle van begrip bezig te zijn neemt de effectiviteit waarmee kinderen nieuwe lesstof leren steeds verder toe.
Toen ik lesgaf wist ik op deze manier de tijd die het mij kostte om een complex hoofdstuk in kaderberoeps 3 te ‘behandelen’ over de oppervlakte en inhoud van ruimtefiguren terug te brengen van twee maanden naar vijf weken. Met daarnaast ook nog 1,5 punten hoger gemiddeld op de toets.
Conclusie
In mijn blog heb ik de uitdaging van tijdgebrek bij het implementeren van formatief handelen in het onderwijs verkend. Hoewel ik merk dat veel leerkrachten de waarde en het potentieel van formatief handelen erkennen voor het motiveren van leerlingen en het verbeteren van de opbrengsten in hun lessen, blijft de perceptie van onvoldoende tijd een significante barrière voor hen.
Interessant genoeg, ondanks de initiële perceptie, kan formatief handelen uiteindelijk tijd besparen door een effectievere lespraktijk en snellere kennisopname bij leerlingen. Dit benadrukt voor mij het belang van een heroverweging van onze benadering tot tijdmanagement in het onderwijs, en suggereert dat de investering in formatief handelen niet alleen didactisch waardevol is, maar ook praktisch haalbaar door een slimme integratie en benutting van beschikbare tijd en middelen.
Natuurlijk valt ook op het vlak van curriculumontwerp nog ruimte te creëren voor formatief handelen. Hierover in een latere blog meer.
Meer leren?
Volg de online cursus 5-dagen formatief challenge van Flemming van de Graaf, waarin je elke dag aan de slag gaat met een aantal didactische strategieën.
Bezoek Doorloopjes.nl voor een overzicht van verschillende technieken en om je lessen effectiever en efficiënter in te richten.
Auteur
-
René Kneyber is voormalig docent wiskunde, en tegenwoordig trainer, adviseur en bestuurder van Toetsrevolutie. Hij schreef en vertaalde meer dan vijftien boeken, waaronder Toetsrevolutie. Van 2015 tot 2022 was hij kroonlid van de Onderwijsraad. Samen met Valentina Devid en Flemming van de Graaf maakt hij de LLEARN-podcast
Bekijk Berichten