Formatief handelen is een complexe ontwerpvaardigheid die van een leraar kennis vraagt over een aantal belangrijke principes over leren, curriculumontwerp, didactische strategieën en passende technieken en instrumenten om in het proces van formatief handelen in te zetten. Om duidelijk te maken wat er praktisch komt kijken bij formatief handelen zijn er diverse modellen in omloop. De afgelopen jaren werkten we zelf ook aan een model voor formatief handelen. Wie ons een beetje volgt heeft sinds 2018 een aantal varianten voorbij zien komen. 

Dit is niet zonder reden. We vinden het belangrijk om in onze lezingen, workshops en trajecten nieuwe ontwerpen uit te proberen, en te zien welke het beste aansluiten bij de praktijk. Onze eis is dat een model moet helpen om – in combinatie met onze opdrachten en oefeningen – leraren formatief handelen op een effectieve manier neer te zetten in de praktijk. Daarbij is het van belang dat ze de onderliggende principes goed begrijpen. Zo zagen we de afgelopen jaren telkens een reden voor verdere verfijning.

Het afgelopen jaar werkten we al met een semi-definitief model waar we erg tevreden over waren. Dit model staat beschreven in de eerste druk van ons boek Formatief handelen: van instrument naar ontwerp. In dit boek is – met dank aan illustrator Oliver Caviglioli (bekend van het boek Doorloopjes) – een dubbelgecodeerde versie van het model gepresenteerd.

In onze trajecten in scholen merkten we dat met name stap 1 en stap 5 in het model nog leidden tot een aantal misvattingen. Dit heeft ertoe geleid dat we de benaming en uitleg van met name deze twee stappen hebben aangescherpt. In deze blog presenteren we de meest recente versie van het model en benoemen we de vragen die in elke stap moeten worden gesteld.  

Het fundament van ons model zijn vijf stappen die bij iedere effectieve uitvoering van formatief handelen terugkomen, of het nu de leraar is of de leerling of student die stappen uitvoert, of dat die stappen gezamenlijk gezet worden.  

Uiteraard vangen we in dit model niet alles wat er komt kijken bij formatief handelen. Voor een volledig overzicht van ons verhaal hebben we al eerder de Advance Organizer Toetsrevolutie  gemaakt.

Stap 1: Oriënteren & voorspellen

Aangezien formatief handelen een doelgericht proces is, is het belangrijk in deze eerste – mentale – stap jezelf goed te oriënteren en vragen te stellen als: Wat wil ik bereiken bij en met mijn leerlingen of studenten? Welke kennis en/of vaardigheden hebben leerlingen of studenten nodig om daar te komen? Wat ga ik straks aan leeractiviteiten organiseren om ze daarbij te gaan ondersteunen?  Wat heb ik nu aan informatie nodig om de voorkennis te achterhalen zodat ik de eerste en juiste instructiestappen kan zetten? Stel je doel is dat jouw studenten straks zelfstandig een bepaalde zorghandeling bij een patiënt kunnen verrichten, wat is dan de voorkennis die nodig is om het leerproces daarnaartoe goed te kunnen starten en doorlopen? Wat zouden nog misvattingen kunnen zijn bij studenten die eerst aangepakt moeten worden? Uitkomst van de eerste stap is dat je helder hebt wat je van je leerlingen of studenten wilt zien en ook een voorspelling doet wat je verwacht te gaan zien. Hoe zorgvuldiger deze wordt genomen, hoe meer focus en scherpte dit aan zal brengen in de vervolgstappen in het proces van formatief handelen.

Stap 2: Nadenken & produceren

Op basis van de eerste stap ga je in tweede stap bepalen hoe je de leerling of student gaat aanmoedigen of hoe die zichzelf gaat aanmoedigen om over iets na te denken, en dit denken – of het resultaat ervan – observeerbaar te maken door iets te produceren. Stel jezelf vragen als: Wat is de vraag die ik ga stellen of de opdracht die ik ga geven? Waar wil ik dat leerlingen over nadenken? Naar welke informatie ben ik op zoek? Op welke wijze ga ik leerlingen vragen dit inzichtelijk maken? Deze producties zijn nodig om toegang te krijgen tot hun denken en mate van begrip, een eenvoudige vraag Snapt iedereen het? zal niet voldoende zijn. Bij producties kun je denken aan klassieke voorbeelden als antwoorden op wisbordjes of een moderne variant als Padlet. Maar in feite kan alles wat observeerbaar is functioneel zijn voor formatief handelen: van een brief tot een dans, tot het uitspreken of opschrijven van een zin, van vingers in de lucht steken om te stemmen tot communiceren met gekleurde bekertjes.

Daarmee is echter nog niet gezegd dat alles wat observeerbaar is, even functioneel is. Wil dit het wel zijn dan vereist dit een grondige en strategische voorbereiding van de leraar. Naar welke typische misvattingen en veelvoorkomende denkfouten ben je op zoek? Welke misvattingen of fouten staan een volgende stap in het onderwijsproces in de weg? Met welke vraag of activiteit kun je die gemakkelijk ‘boven water krijgen’, en hoe krijg je zo gemakkelijk en snel mogelijk zicht op alles wat leerlingen of studenten produceren? En als dat niet zo belangrijk is, hoe ondersteun je ze dan om zelf zicht te krijgen op hoe ze ervoor staan?

Stap 3: Interpreteren, communiceren & beslissen

De producties moeten vervolgens door iemand geïnterpreteerd worden. Wat betekent datgene wat ze geproduceerd hebben? Kunnen we verder, of zijn er problemen die een volgende stap in het onderwijsproces in de weg staan? Vertonen de leerlingen of studenten adequaat begrip, of is een verbeterslag wenselijk?

Hoe ga ik de informatie die stap 2 oplevert snel interpreteren? Als een leraar een klas vol wisbordjes ziet, dan moet hij interpreteren wat al die verschillende antwoorden betekenen. Als hij van een online app een Excelsheet met resultaten krijgt, dan zal hij moet interpreteren wat al die getallen, kleurtjes en/of diagrammen betekenen.

Ook als leerlingen of studenten elkaars werk ­– of hun eigen werk ­– bekijken moeten ze interpreteren. Een klasgenoot zal de brief van een ander moeten interpreteren. Wat gaat er al goed? Wat kan er beter?

De interpretatie van de verschillende producties kan zodoende aanleiding zijn voor vervolgvragen en -onderzoek. Hoe ben je op dat antwoord gekomen? Hoe heb je het aangepakt? Welke antwoordoptie heb je gekozen, en waarom? De leraar kan dieper graven in de Excelsheet: welke fouten worden het meest gemaakt. Welke misvattingen zie ik bij meerdere leerlingen terugkomen? Wat leer ik hiervan als leraar? En wat kan ik hier als leerling of student mee?

Deze informatie leidt tot een beslissing over de meest voor de hand liggende vervolgstap. Als een leraar die neemt, kan hij uitleggen waarom tot hij zijn keus is gekomen.

Stap 4: Een geïnformeerde vervolgactie

Nadat je besloten hebt om iets te doen is het ook van belang om dat daadwerkelijk te doen! Of de conclusie nu was dat de vereiste voorkennis aanwezig bleek en je dus zo snel mogelijk verder kunt gaan, of dat je nog iets zult moeten uitleggen, opdrachten moet geven, brieven herzien moeten worden, passages van de voorstelling opnieuw gedaan moeten worden, of er nog flink getraind moet worden op uithoudingsvermogen. Het is van het grootste belang dat er daadwerkelijk iets gedaan wordt met de in stap 3 opgedane inzichten, anders is alle reflectie voor niets geweest. Het is daarom belangrijk bij het ontwerpen van het proces van formatief handelen ook tijdig na te denken over welke materialen (bijvoorbeeld vervolgopdrachten) je van tevoren klaar kunt maken.

Stap 5: Terugblikken, Verifiëren en Voorspellen

Natuurlijk weten we nooit of de vervolgactie ook daadwerkelijk tot een verbetering gaat leiden. Daarom moeten we een soortgelijke vraag stellen of opdracht geven. Hoe staat het er nu voor? Gaat het beter? Of gaat het slechter? Op basis van deze informatie kan er voor gekozen om het proces van formatief te herhalen totdat het gewenste begrips- of beheersingsniveau is bereikt. Dit is wederom een belangrijke stap. Het kan een succeservaring zijn voor leraren, omdat ze zien dat de groep daadwerkelijk verbeterd is, maar nog belangrijker is dat dit een succeservaring kan vormen voor de leerlingen of studenten zelf. Als zij gaan inzien dat het doorlopen van het proces van formatief handelen leidt tot een verbetering (en bijbehorende succeservaring), dan zal dit ze aanmoedigen om hier ook in het vervolg meer tijd en energie in te steken. Door terug te blikken wordt bovendien de zelfsturing van leerlingen of studenten versterkt, omdat ze beter kunnen inschatten wat voor hen wel of niet werkt. Het terugblikken en verifiëren helpt ook om weer tot een nieuwe voorspelling te komen. Wat is een goed moment om een nieuw proces van formatief handelen in te gaan? Aan de hand van welke vraag of vragen ga ik dit doen?

Tot slot

In deze blog hebben we ons meest recente model van formatief handelen uiteengezet.  Uiteraard valt er nog veel meer te vertellen over formatief handelen en dit model. Voel je uitgenodigd hiervoor de vele blogs en praktijkervaringen te lezen op onze website of verder te lezen in ons boek formatief handelen: van instrument naar ontwerp.