Het is een veelgebruikte term in het onderwijs: leerdoelen. Misschien zweer je erbij, misschien werk je er juist nooit mee, maar hoe dan ook heb je het woord waarschijnlijk weleens horen vallen. Er zijn echter nog veel vragen omtrent leerdoelen. Wat zijn het nou eigenlijk? Waar dienen ze voor? En hoe kun je ze in de les gebruiken?

De antwoorden die je op deze vragen krijgt, zullen waarschijnlijk sterk afhangen van degene aan wie je het vraagt. Waar de ene docent bijvoorbeeld iedere les de leerdoelen van de lesmethode gebruikt en deze voortdurend met leerlingen communiceert, formuleert de andere docent ze zelf, om ze vervolgens alleen ‘achter de schermen’ te gebruiken om zijn eigen curriculum mee aan te scherpen. Weer een ander geeft leerlingen lijsten met leerdoelen als ‘checklists’ voor de toets, of staat erop dat leerlingen zelf leerdoelen moeten formuleren. Er lijkt onder docenten dan ook geen breedgedragen consensus over het werken met leerdoelen te bestaan.

Tegelijkertijd wordt er door veel schoolleiders vaak wel grote waarde gehecht aan het gebruiken van leerdoelen: in iedere les moeten leerlingen van de docent zien en horen wat ze aan het eind van die les moeten kennen en kunnen, is daarbij dan bijvoorbeeld de overtuiging, zodat ze precies weten wat er van ze verwacht wordt.

Voor welke van deze benaderingen valt nou iets te zeggen? Wat weten we over werken met leerdoelen en hoe kun je die kennis gebruiken voor je eigen lespraktijk? In dit blog -en die hierna- ga ik dieper in op deze en aanverwante vragen, zodat je die overwegingen mee kunt nemen bij de keuzes die je hierin maakt. Als we tijd en energie steken in het werken met leerdoelen, kunnen we er immers maar beter voor zorgen dat deze goed besteed is.

Wat zijn leerdoelen?

Laten we bij het begin beginnen. Wat zijn leerdoelen nou eigenlijk? Om deze vraag te beantwoorden, moeten we eerst vaststellen voor wie leerdoelen überhaupt bedoeld zijn: leerlingen of docenten? Voor beide doelgroepen valt wel wat te zeggen. Enerzijds kan het formuleren van leerdoelen je als docent namelijk helpen om helder te krijgen wat je met je onderwijs wil bereiken. Waar werk je met jouw leerlingen naartoe? Daar kun je je lessen en toetsen dan beter op afstemmen.

Anderzijds kun je leerdoelen ook gebruiken om leerlingen verder te helpen in hun leerproces. Ik zal straks, bij het ‘waarom’ van leerdoelen, betogen dat je dit op veel verschillende manieren kunt aanpakken. Leerdoelen kunnen dus een rol spelen bij zowel onderwijsontwerp als didactiek. Een werkbare definitie van leerdoelen moet daarom op deze beide aspecten aansluiten.

Ten tweede kun je de vraag stellen over welke termijn leerdoelen gaan. Beschrijven ze doelen per les of op de langere termijn? Ook hier valt voor beide opties wat te zeggen: dit hangt namelijk volledig af van wat je wanneer met je leerdoelen wil bereiken.

Tot slot kun je je ook nog afvragen wat voor soort kennis je met leerdoelen wil bereiken. Gaat het om vakkennis, vaardigheden, inzichten, ervaringen, een bepaalde houding of een mix van dit alles? Verschillende vakken en onderwijssoorten zullen verschillende soorten prestaties en gedrag bij leerlingen willen ontwikkelen, dus moet een goede definitie van leerdoelen hier ook rekening mee houden. Die zou die dan als volgt kunnen zijn:

’Een leerdoel is een omschrijving van het beoogde eindgedrag van een leerling aan het einde van een les, lessenserie of periode.’

Met deze definitie houden we de deur open voor verschillende doelgroepen, termijnen en kennissoorten die je met leerdoelen kunt beogen. Dit geeft je echter nog geen enkele reden om ook daadwerkelijk met leerdoelen te gaan werken. Waarom zou je dat eigenlijk doen?

Waarom leerdoelen?

Er zijn een aantal argumenten om met leerdoelen aan de slag te gaan. Ten eerste geven leerdoelen richting aan het leren. Door leerdoelen kunnen leerlingen namelijk beter weten wat de belangrijkste leerstof is. Uit een -inmiddels klassieke- studie van Rothkopf en Billington bleek bijvoorbeeld dat de door de docent beoogde informatie met leerdoelen bijna twee keer zoveel werd opgenomen. Maar uit dezelfde studie bleek ook dat de niet-beoogde informatie daarbij ongeveer een derde minder door leerlingen werd opgenomen, vergeleken met groepen die geen leerdoelen kregen.^[1]

Leerdoelen kun je dus zien als een soort tweezijdig zwaard. Ze triggeren leerlingen om hun aandacht op specifieke informatie te richten, en kunnen daarmee bijdragen aan het leerproces. Stel bijvoorbeeld dat ik wil dat mijn leerlingen in havo-3 de oorzaken voor de opkomst van het nazisme begrijpen en in bronnen kunnen herkennen: dat zullen ze met meer focus kunnen doen als ik hen dat als leerdoel geef. De oorzaken voor de opkomst van het nazisme zijn immers bekend^[2] en ik heb meer dan genoeg bronmateriaal voorhanden om hen mee te laten oefenen, dus ik weet precies wat ik wil dat mijn leerlingen leren. Dat ze daarbij minder informatie opnemen over andere zaken -zoals de jaren waarin de nazi’s relatief impopulair waren- vind ik geen bezwaar: dat is namelijk een bijzaak, die ze in havo-3 wat mij betreft nog niet hoeven te kennen.

Als ik daarentegen wil dat mijn havo-3’ers zich voor proberen te stellen hoe het was om tijdens de Tweede Wereldoorlog te leven, heb ik veel minder scherp voor ogen wat mijn leerlingen hier precies over moeten leren. Het gaat mij er bij die opdracht namelijk om dat leerlingen zich leren inleven in het verleden en zich voor proberen te stellen wat zij toen gevoeld, gedacht en gedaan zouden hebben. Leerlingen kunnen daarbij tot heel andere inzichten en conclusies komen. Het heeft dan niet zoveel zin om dit in een leerdoel te proberen te vatten: ik wil dat leerlingen zelf gaan onderzoeken en zich breed oriënteren op alle informatie die daarbij op hun pad komt. Een leerdoel als ‘Je kunt uitleggen waarom het zwaar was om tijdens de Tweede Wereldoorlog te leven’ zit dat proces dan waarschijnlijk in de weg.

Tot slot

Leerdoelen geven, kortom, richting aan het leren en kunnen daarom van toegevoegde waarde zijn. Maar daarnaast bieden ze mogelijk ook andere voordelen, onder andere op het gebied van zelfregulatie, feedback en -zoals eerder al genoemd- onderwijsontwerp. Ook valt er nog veel te zeggen over het formuleren van leerdoelen: er zijn namelijk behoorlijk wat factoren waarmee je daarbij rekening moet houden, zowel op het gebied van inhoud als vorm. Op deze en andere aspecten ga ik in een later blog graag verder in.

Nog meer weten over leerdoelen? Volg dan mijn online cursus over Werken met leerdoelen.

Noten

1. Rothkopf, E. Z., & Billington, M. J. (1979). Goal-guided learning from text: Inferring a descriptive processing model from inspection times and eye movements. Journal of Educational Psychology, 71(3), 310–327. https://doi.org/10.1037/0022-0663.71.3.310 ↑
2. Althans: de oorzaken die mijn leerlingen uit havo-3 moeten kennen. ↑